موارد وجوب سجده سهو و نماز احتیاط
حکم جلوتر ایستادن زن هنگام نماز
آیا این گفته که باید مردان هنگام نماز جلوتر از زنان بایستند، صحیح است؟
بنا بر احتیاط واجب لازم است بین زن و مرد در حال نماز، حداقل یک وجب فاصله باشد و در این صورت اگر زن و مرد مساوی یکدیگر بایستند یا زن جلوتر از مرد بایستد نماز هر دو صحیح است.
مطابق با فتوای رهبری
نماز در کربلا و کوفه شکسته است یا کامل؟
محدوده حریم اماکن تخییر (مکه، مدینه، کربلا، کوفه) که مسافر می‌تواند در آنها نماز را کامل بخواند چه‌قدر است؟
در تمام دو شهر مکه و مدینه فعلی و همچنین در مسجد کوفه و حائر حسینی حکم تخییر بین قصر و اتمام برای مسافر جاری است. (هم می‌تواند نماز را شکسته بخواند هم کامل)
حائر حسینی: تمام روضه شریفه داخل حرم را که از طرف بالای سر و پایین پا منتهی به پنجره‌ها و درها و رواق میشود از طرف پشت سر تا مسجد امتداد دارد.
مطابق با فتوای رهبری
شیطان در نماز شب هم به سراغ شما می‌آید!
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در ابتدای یکی از جلسات درس خارج فقه، با قرائت حدیثی درباره تلاش شیطان برای فریفتن انسانها، فرمودند: برادران! مراقب شیطان باشیم، در بهترین حالات، شیطان می‌آید سراغ انسان.
در وقت نماز شب که مشغول عبادتید، مشغول تضرّعید، همان وقت شیطان می‌آید سراغ شما. بستگی دارد که من و شما چه‌جور آدمی باشیم؛ یک وقت ما را وسوسه میکند بوسیلۀ عُجب، یک وقت ما را وسوسه میکند بوسیلۀ ریا، یک وقت وسوسه میکند بوسیلۀ ایجاد شک و تردید در این کاری که داریم می‌کنیم. ...
بارها عرض کرده‌ایم اینکه شیطان در قرآن کریم این‌همه اسمش تکرار شده، چه اسم شیطان، چه اسم ابلیس برای خاطر این است که اهمیتِ این دشمنِ خطرناک را ما فراموش نکنیم... شیاطین انس هم همینجورند، آنها هم از شیطانِ جنّ الهام می‌گیرند، به یکدیگر کمک می‌کنند برای اینکه ما را منصرف کنند، منحرف کنند از صراط مستقیم.
ثبات بر صراط مستقیم، آن چیزی است که انسان هر روزی بارها و بارها از خدای متعال می‌خواهد: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیم». خوب، شما که در صراط مستقیم‌اید، «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیم» یعنی: در سرِ دو راهی‌ها، ما را به آن راهی که #صراط_مستقیم است، هدایت کن! یعنی ما را مستمراً بر این صراط قرار بده که از آن منصرف و منحرف نشویم.
وضو از دیدگاه علمی
یا أَیّهَا الّذینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَیْنِ؛[1]
ای کسانی که ایمان آورده اید، چون به (عزم) نماز برخیزند، صورت و دست هایتان را تا آرنج بشویید و سروپاهای خودتان را تا برآمدگی پیشین (هردوپا) مسح کنید.
O you who believe! When you raise up to prayer wash your faces and hands as for as the elbows and wipe your heads and your feet to the ankles. (The Food/6)
بازهم پیشرفت های شایان توجّه علوم در عصر جدید، پرده از یکی دیگر اعجاز علمی قرآن کریم برداشته و آن فلسفه وضو از نظر علم پزشکی می باشد.
آنچه مسلم است، وضو اگر چه در قوانین اسلامی نوعی عبادت محسوب می شود؛ امّا همانند بسیاری از دستورات اسلامی دیگر از قبیل روزه، غسل، نماز صبح و... دارای نکات طبّی فراوانی می باشد که قصد داریم به طور خلاصه به برخی از آن ها اشاره نماییم.
لازم به ذکر است که در این مجال، هدف ما بحث از نظر علمی می باشد و حکمت معنوی وضو که مورد توجّه فراوانی اسلام نیز می باشد، در نظر گرفته نشده است.
تعریف وضو
وضو[2]به صورت یک عبادت در دستور کار مسلمانان قرار گرفته و عبارت است از شستن صورت و دو دست و مسح سر و دوپا با شرایط خاص که موجب نورانیّت و معنویّت خاص همراه با نظافت شخصی می گردد.
البته از دیرباز، شستن دست و صورت به طور طبیعی و در ادیان مختلف در برنامه روزانه انسان ها وجود داشته امّا انجام آن با حفظ شرایط از نظر اسلام با دیگر مکاتب دینی تفاوت دارد.
جهت درک بهتر حکمت های علمی و بهداشتی، لازم است ابتدا از نظر مفسرین و اندیشمندان علوم قرآنی بهره گیریم.
صاحب نظران می گویند:[3]
مطابق این آیه باید به دنبال هر خواب، برای خواندن نماز وضو گرفت؛ چرا ه به استناد روایات، استنباط فقهای شیعه از برخاستن برای نماز، برخاستن از خواب است.
در این آیه به طیّبات توأم جسمی و روحی یعنی نماز، وضو و پاکیزگی پرداخته شده است؛ چرا که در اثر تغذیه و آمیزش و سوخت و سازدایمی بدن، عرق همراه با مواد زهرآگین از سوراخ های ریز پوست خارج می شود.
هنگامی که صورت و دست و پا از عرق خیس شد، موادآلوده به علت مرطوب بودن، با آلودگی های هوا نیز آمیخته می شوند.
پس بهترین راه برای زدودن آلودگی از چهره دست و پا، شستن آن ها روزی چند نوبت است.
بنابراین وقتی که ما روزی چندبار برای نماز وضو می گیریم، گذشته از زدودن آلودگی، به اعصاب و کل عضلات بدن آرامش می دهیم و خستگی و کسالتی را که در اثر کار روزانه و سستی خواب به ما دست می دهد، از بین می بریم و به چهره خود نشاط و روشنایی و شادابی می بخشیم و خود را آماده زدودن آلودگی های روحی و قلبی می کنیم؛
چون همان طور که چند نوبت وضو گرفتن در روز، بدن را از آلودگی های جسمی دور می سازد، کسانی که براستی نماز را با توجّه و حضور قلب می خوانند، دارای چهره ای پاک و نورانی و رفتاری آرام و باوقارند.
از نظر فقهای اهل سنت، «إلی المرافق» بیان گر نحوه شستن است؛ به این معنی که باید دست ها را از سرانگشتان به طرف آرنج بشوییم ولی از نظر فقهای شیعه، این آیه بیان گر حدود شستن دست است؛
چرا که اگر تنها می گفت، دست هایتان را بشویید، چنین متبادر می شد که دست ها را تا مچ بشویید؛ از این رو برای رفع این توهّم فرمود: «إلی المرافق» یعنی تا آرنج ها.
درست مانند این که شخصی از کارگرانش بخواهد که دیوارهای اتاق را از پایین تا یک متر بشویند.
مسلماً این بدان معنی نیست که کارگران باید شستشو را از پایین به طرف بالا انجام دهند؛ بلکه منظور این است که باید این مقدار شسته شود و از آن جا که طبق روایات، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) و ائمه اطهار (علیهم السّلام) دست ها را از بالا به پایین می شسته اند، ماشیعیان نیز به سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و اهل بیت (علیه السلام) دست ها را از بالا به پایین می شوییم؛
افزون بر این که آب از بالا به پایین بهتر جریان می یابد و موافق با جهت خواب موهای دست است.
باید افزود که «إلی» در ادبیات عرب گاهی به معنای «با» است و تمام فقها چه شیعه و چه سنی (به جز یک نفر)، شستن آرنج ها را با شستن دست واجب می دانند.
در مورد مسح، چون حرف «باء» تبعیض بر سر «رؤسکم» آمده است، فقهای شیعه تنها مسح قسمتی از سر را واجب می دانند و می گویند بهتر است که با سه انگشت باشد.
بسیاری از فقهای اهل سنت پاها را عطف بر دست و صورت کرده و می گویند: پاها باید شسته شوند؛
امّا فقهای شیعه به دلیل همجواری «أرجل» با «رؤس» پاها را عطف بر سر می دانند و قایل به وجوب مسح سر و پا هستند.
البته برخی از علمای اهل سنت مانند حسن بن إبی الحسن البصری، محمّد بن جریر و ابوعلی الجبایی قایل به تخییر میان شستن و مسح کردن می باشند و از جماعتی از اصحاب و تابعان مانند إبن عباس، عکرمه، انس، أبی العالیه و شعبی روایت کرده اند که آنان نیز قایل به مسح پا بوده اند.[4]
حکمت های وضو از دیدگاه علم بهداشت
1- بهداشت روانی: تجربه نشان داده و از نظر علمی نیز به اثبات رسیده، که وضو باعث طهارت و نورانیت باطن انسان شده و حالتی معنوی در انسان ایجاد می کند که سبب نشاط و شادابی روح می گردد و از نظر معنوی، چون با قصد قربت و برای خدا انجام می شود اثر تربیتی دارد؛
مخصوصاً چون مفهوم کنایی آن این است که از فرق تا قدم در راه اطاعت تو گام بر می دارم، مؤیّد این فلسفه اخلاقی و معنوی است.
همچنین، در قسمت های بعد خواهیم دید که تماس آب با پوست بدن اثر خاصی در تعادل اعصاب سمپاتیک[5]و پاراسمپاتیک[6]دارد.
2- بهداشت جسمی: از این نظر، فایده وضو کاملاً روشن است؛ چرا که شستن صورت و دست ها، آن هم پنج بار و یا لااقل سه بار در شبانه روز اثرات قابل ملاحظه ای در نظافت بدن دارد.
همچنین، مسح کردن برسر و پشت پاها که شرط آن رسیدن آب به موها یا پوست تن است، سبب پاکیزه نگه داشتن این اعضاء می شود که در ذیل به طور مختصر به بیان این فواید می پردازیم.
*. بهداشت پوست و مو
امام رضا (علیه السلام) فرمودند:
انما امربالوضوء و بدء به لان یکون العبد طاهرا اذا قام بین یدی الجبار عند مناجاته ایاه مطیعاً له فیما امره نقیاً من الادناس و النجاسة مع ما فیه من ذهاب الکسل و طرد النعاس و تزکیه الفواد للقیام بین یدی الجبار؛[7]
خداوند فرمان به وضو داده و نماز را با وضو شروع کرده است تا این که بنده به هنگام ایستادن در پیشگاه خدا و مناجات با او، طاهر و پاک و مطیع او امر او و از پلیدی ها و نجاسات پاک باشد؛
افزون براین که وضو آثار خواب و کسالت را از بین می برد و قلب را برای قیام در پیش گاه خدا نور و صفا می بخشد.
واقعاً، اگر از دیدگاه بهداشت پوست، وضو را بررسی کنیم در می یابیم که این دستور عبادی اسلام، سمبلی از پاکیزگی جسم و جان از فرق تا قدم می باشد و به عنوان عاملی در نظم دهی به بهداشت شخصی افراد است.
همان طور که می دانیم برخی بیماری ها تظاهراتشان از پوست شروع می شود. مثلاًبرخی بیماری های قارچی، پوست نواحی چین دار بدن مثل کشاله ران، زیر بغل، لابه لای انگشتان و... را درگیر می کنند که با مسح صحیح حد فاصل انگشتان می توان به نوعی از ایجاد و یا پیشرفت بیماری پیشگیری نمود و به همین ترتیب مسح سرنیز نمی تواند توجّه انسان را به ضایعات دیگر خصوصاً عفونت ها جلب نماید و انسان را برای رفع آن ها آگاه سازد.
پاها و سرانسان (در خانم ها) بر خلاف دست و صورت، از اعضایی هستند که اکثر اوقات شبانه روز در زیر پوشش پنهان هستند و معمولاً افراد توجّه کمی به آن ها دارند.
حال وجوب مسح سر و پافرصتی است برای برداشته شدن پوشش ها تا این قسمت ها در معرض تماس با آب پاکیزه و بهداشتی قرار گرفته و علاوه بر زدودن آلودگی ها و تعریق نوعی شادابی و لطافت را به ارمغان آورد.
نکته جالب این که دسته ای از میکروب ها به نام ارگانیزم های بی هوازی[8]هستند که در محیط دارای اکسیژن رشد می کنند و حتی در برخی موارد اکسیژن اثر درمانی در سرکوب آن عوامل دارد و همان طور که می بینیم، در وضو ضمن تماس اندام ها با آب، در معرض اکسیژن هوا نیز قرار می گیرند که این می تواند مانع رشد میکروب های بی هوازی گردد.
بنابراین، بهداشت پوست در درجه اوّل بر نظافت و شستشوی بدن به ویژه قسمت های باز آن متمرکز است و نظافت مستمر پوست برای بازماندن سوراخ های غدد عرق و چربی امری حیاتی است؛
طوری که لازم می شود هر فرد روزانه چندین بار دست وصورت خود را بشوید که وضو به طور کامل این ها را در بر می گیرد.
*. بهداشت گوارشی
عواملی عفونی مختلف اعم از باکتری، ویروس و انگل ها می توانند باعث ابتلای انسان به انواع بیماری های گوارشی شوند.
یکی از راه های مهم بسیاری از بیماری های عفونی، مدفوعی- دهانی[9]است که به عبارتی ساده و همان طور که از نام آن پیداست، عوامل عفونی و آلودگی ها پس از اجابت مزاج روی دست باقی مانده و بعد از طریق دهان (مثلاً ضمن غذا خوردن) وارد بدن شده و ایجاد بیماری می نمایند.
بنابراین پیشگیری از ابتلا به بسیاری از بیماری های گوارشی که از این راه ایجاد می شوند، ضرورت دارد و دست و صورت انسان که غالباً در معرض کثافات و میکروب های مختلف می باشند، لازم است در روز به واسط وضو چند مرتبه ای شسته شوند.
جالب این که امروزه در تمام ممالک یکی از اولین اصول بهداشتی که جهت مقابله با عفونت های گوارشی به افراد آموزش داده می شود، نظافت دست ها پس از اجابت مزاج و قبل از غذا خوردن است که می توان مقارن شدن اوقات نماز که لازمه آن داشتن وضو است، با وعده های معمول غذایی (صبح، ظهر و شب) و یا سحر و افطار در ماه مبارک رمضان، سبب می شود که شخص نمازگزار موقع وضو گرفتن،دست ها را شسته و هرگونه عامل بیماری زا را از دست ها خود دور نماید و راه ورود میکروب ها را قطع کند.
*. بهداشت دهان و دندان
امام علی (علیه السلام) فرمودند:
و المضمضة و الاستنشاق بالماء عندالطهور طهور للفم والانف؛[10]
شستن دهان و بینی هنگام وضو و غسل ، پاک کننده دهان و بینی است.
دهان انسان را برخی قلب دوم بدن نامیده اند و توجّه به این نکته که چنانچه محیط دهان فردی تمیز و پاکیزه باشد آن فرد از ابتلا به بسیاری از بیماری ها در امان است، این نام گذاری را بسیار مناسب جلوه می دهد.
عفونت های دهان و دندان به ویژه در کودکان، نقش مهمی در ایجاد و بیماری های روماتیسمی دارد و نقش دندان ها در حفظ زیبایی و قدرت جویدن و صحبت کردن به خوبی مشخص است و حتی نبودن دندان های سالم و زیبا برای بانوان و دوشیزگان (به خصوص) اثرات روانی فراوانی بر جای می گذارد؛
چرا که در کتاب های علمی و روان پزشکی می خوانیم: نیمی از زیبایی بشر منوط به صورت و و از این مقدار 3/2 آن مربوط به دهان و دندان هاست.[11]
بنابرین، رعایت بهداشت دهان و دندان و پیشگیری از بیماری های مختلف آن، از جمله پوسیدگی دندان ها و بیماری های لثه و بافت های اطراف آن ها (پریودنتال)[12] و... امری مسلم است که قرن ها قبل بسیار جالب مولا علی (علیه السلام) آن را بیان داشته و در احکام وضو نیز بدان تأکید شده است؛
چرا که شستن چند بار دهان و دندان ها در طول روز باعث طهارت آن نواحی شده و اثر بسیاری در پیشگیری عفونت های مربوط و همچنین نواحی مجاور دارد.
*. بیماری های تنفّسی و حسّاسیت ها
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند:
لیبالغ احدکم فی المضمضة ولاستنشاق فانه غفران لکم و منفره للشیطان؛[13]
مقدار آب درمیان دهان (استنشاق) قرار دهید و سپس خارج کنید و در این کار جدیت و مبالغه کنید که باعث رحمت و آمرزش می گردد و شیطان (میکروب) رااز شما دور می سازد.
یکی از راه های عمده انتقال عفونت های تنفّسی و یا بسیاری از عفونت های دیگر، بینی است.
یعنی استنشاق میکروب از راه بینی یک روش عمده انتقال بسیاری عفونت هاست؛ خصوصاً در فصل سرما به علت تجمع نزدیک به هم افراد در محیط های بسته که سبب شرایط مناسبی جهت انتقال عفونت ها از همین راه می شود و بیماری امکان شیوع بیشتری می یابد و به همین علت در فصل سرما شایع ترین علل مراجعه بیماران چه خردسال و چه بالغین به مراکز درمانی و کلینیک ها، سرماخوردگی[14]است که عمده انتقال بیماری از راه بینی است.
حال با توجّه به فرمایش گهربار پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) و همچنین بسیاری از مسایلی که در باب احکام وضو آمده[15](و به دلیل گستردگی از ذکر آن ها خودداری می شود) چند مرتبه چشیدن آب و نیز استنشاق و حتی شستن قسمتی از درون بینی هنگام وضو، توصیه شده است.
یکی از مهم ترین راه های جلوگیری از انتقال عفونت های تنفسی و یا به عبارت ساده تر، اولین سدّ دفاعی بدن در مقابل این عفونت ها، مژک هایی هستند که در مخاط بینی وجود دارند و با تماس هوای آزاد (هنگام دم[16]) مرطوب می شوند و به عنوان مانعی در عبور میکروب ها و مواد زاید به دستگاه تنفسی عمل می کنند.
بنابراین، همان طور که مشخص شد مواردی که در حین وضو مورد توصیه مؤکد اسلام قرار گرفته و در بیان گهربار معصومین (علیه السلام) مکرر آمده، یک راه بسیار مهم در پیشگیری از بسیاری عفونت ها و حساسیت ها و... می باشد.
لازم به ذکر است اگر بخواهیم تمام ابعاد بهداشتی وضو را بحث نماییم، حجم وسیعی را می طلبد که ما جهت رعایت اختصار فقط به چند مورد اشاره نمودیم و در قسمت بعد اعجاز علمی و اسرار این فریضه بسیار مشخص می گردد.
همچنین، ما در این جا اشاره ای به مسایل و احکام وضو از قبیل مسواک زدن قبل از آن، با آب سرد وضو گرفتن و... نمودیم که تمام این ها از نظر علمی حاوی نکات بهداشتی فراوانی است.
وضو از نظر نوروفیزیولوژی (فیزیولوژی سیستم عصبی)[17]
فیزیولوژی (تن کارشناسی) دانش مربوط به نقش ویژه اعضا و قسمت های مختلف بدن موجودات زنده است که شامل مطالعات در زمینه های گوناگون می باشد.
مثلاً، فیزیولوژی تخصصی[18] (ویژه) به مطالعه گروه خاصی از حیوانات مثل پستان داران یا حشرات می پردازد و یا فیزیولوژی سلول[19](یاخته) به مطالعه علمی پدیده هایی که در رشد و ابقا سلول، نظم خود به خود و تقسیم سلول ها دخالت دارد، می پردازد.
یکی از جالب ترین شاخه های فیزیولوژی، نوروفیزیولوژی می باشد که در واقع به مطالعه سیستم عصبی می پردازد و همان طو که می دانیم سیستم عصبی از نظر وسعت و پیچیدگی اعمال کنترلی که انجام می دهد، منحصر به فرد است.
این سیستم، میلیون ها قطعه خبر را از اندام های حسی مختلف دریافت و سپس تمام این اطلاعات را با هم جمع ساخته تا جوابی را که باید توسط بدن داده شود، تعیین کند.
حال می خواهیم بدانیم، اعجاز علمی دستور قرآن در چگونگی وضو ساختن چیست؟
مقایسه سیستم عصبی با یک کامپیوتر الکترونیک
هنگامی که کامپیوترهای الکترونیک در آزمایش گاه های مختلف توسط دانشمندان ساخته شد، معلوم گردید که تمام این دستگاه ها دارای مدارهای ورودی قابل مقایسه با بخش حسی[20]سیستم عصبی و مدارهای خروجی قابل مقایسه با بخش حرکتی[21]سیستم عصبی هستند.
در مسیر هدایتی بین مدارهای ورودی و خروجی، مکانیسم هایی برای انواع مختلف محاسبات[22]قرار گرفته اند. بنابراین از دیدگاه علم فیزیولوژی، مغز انسان را می توان یک رایانه پیشرفته دانست که دارای مسیرهای ورودی[23](همان راه های حسی)، بخش ذخیره اطلاعات (حافظه)،[24] بخش تحلیل اطلاعات و نتیجه گیری (تفکر)[25]و مسیرهای خروجی[26] (راه های حرکتی) می باشد که به طور مداوم، اطلاعات حسی از سراسر بدن را جمع آوری نموده و این اطلاعات را همراه با اطلاعات انبار شده برای محاسبه مسیر روزانه فعّالیّت بدنی مورد استفاده قرار می دهد.
به عبارت ساده تر، اطلاعات بینایی، چشایی، شنوایی، لامسه و غیره از طریق راه های حسی وارد مغز شده و در حافظه ذخیره می شوند و یا مورد تحلیل قرار می گیرند؛
آن گاه فرامین خروجی از طریق راه های حرکتی به اعضاء منتقل می گردد و اعضاء را منجر به عمل می سازند.
بنابراین، حس هر قسمتی از بدن انسان به قسمت خاص و مشخصی از قشر خاکستری مغز ارسال می شود و می توانیم آن ها را به عنوان یک آدمک متناظر با خود انسان در نظر بگیریم.
حال، این سؤال پیش می آید که این آدمک چیست و اصولاً چه ارتباطی میان آن و وضو نهفته است؟
آدمک حسی[27] مغز انسان
همان طور که گفتیم، کنترل حواس و حرکات قسمت های مختلف بدن، در نواحی مخصوصی از قشرمغز متمرکز است.
اگر نقشه قشر مغز را تصوّر کنیم، نشان می دهد که مغز انسان به حدود 5ناحیه مجزا موسوم به نواحی برودمن[28]براساس اختلافات ساختمان بافتی تقسیم شده است واهمیت آن بسیار زیاد است؛
چرا که توسط نور و فیزیولوژیست ها و نرولوژیست ها (متخصّصین مغز و اعصاب) برای رجوع دادن به نواحی عملی مختلف مغز انسان مورد استفاده قرار می گیرد.
همچنین معلوم شده است که دو ناحیه مشخص و مجزا جهت تصویر شدن بدن در ناحیه حس پیکری مغز وجود دارد (ناحیه I و ناحیه II) که اهمیت ناحیه حسی پیکری I در اعمال حسی بدن بسیار زیاد است.
این ناحیه در نواحی 1 و2و3 برودمن قرار گرفته است و یک وضع قرار گرفتن فضایی مشخص در این ناحیه برای دریافت سیگنال های عصبی از مناطق مختلف بدن وجود دارد که قسمت های مختلف بدن در آن جا تصویر می شود.
این ناحیه همان آدمک حسی مغز (شکل 1) است که می توان آن را متناظر با خود انسان در نظرگرفت که اولین بار در سال 1954 میلادی شناخته شد.
ارتباط آدمک حسّی مغز با وضو
طبق کشفیات جدید در نوروفیزیولوژی، تحریکات حسی میزان هوشیاری انسان را بالاتر برده و خواب آلودگی، کسالت و گیجی را از بین می برد.
به عنوان مثال، شخصی که در خواب عمیق به سر می برد با صدازدن یا حرکت دادن (تکان) او می توان بیدار نمود.
از طرفی هر چه پیام های حسی بیشتری به مغز ارسال گردد، اثر هوشیار کنندگی آن بالاتر می رود و به عبارت ساده تر، هرچه سطح بیشتری از قشر مغز یعنی بخش وسیع تری از آدمک حسی تحریک شود، هوشیاری بیشتری بدست آمده و قدرت توجّه و تمرکز انسان بیشتر می شود.[29]
حال اگر به نقشه آدمک حسی (شکل 1) بنگریم، متوجه می شویم پاره ای از مناطق بدن بوسیله نواحی بزرگی از قشر حسی نشان داده می شوند؛
طوری که لب ها بزرگ ترین ناحیه را اشغال می کنند و بعد از آن ها صورت و انگشت شصت دست قرار دارند؛
در حالی که سراسر تنه و قسمت های تحتانی بدن بوسیله نواحی نسبتاً کوچکی نشان داده می شوند.[30]
جالب این که، وسعت این نواحی نسبت مستقیم با تعداد گیرنده های حسی تخصص عمل یافته در ناحیه محیطی مربوطه بدن دارد.
به عنوان مثال، تعداد زیادی انتهاهای عصبی تخصص عمل یافته در لب ها و شست یافت می شوند؛ در حالی که فقط معدودی گیرنده در پوست تنه وجود دارند.[31]
عجز و ناتوانی علم جدید
همان طور که در شکل 1 دیدیم و در بالا بیان شد، نواحی حسی برای دست و قسمت های دهان و اطراف آن بسیار گسترده اند؛
در حالی که نواحی قشری برای دریافت حس های تنه و پشت کم هستند. بنابراین، با توجّه به نقشه آدمک حسی، روشن است که وقتی در جریان وضو، داخل دهان، صورت، ساعدها، کف دست ها، جلوی سر و روی پاهای آدمک حسی تحریک شوند؛
قسمت اعظم قشر حسی تحریک می شود و هوشیاری به سطح بالایی می رسد؛ در حالی که فقط چیزی حدود 20درصد از سطح بدن مرطوب شده است و اگر شخص به جای وضو، کل بدن خود (یعنی 5برابر مساحت وضو) را می شست، چیز زیادی بر تحریک ناشی از وضو، افزوده نمی شد.
به عبارت دیگر اگر برنامه وضو به گونه فعلی نبود و مناطق دیگری از بدن شسته می شدند؛ چنین اثری به دست نمی آمد.
وضو با مرطوب کردن 20 درصد از سطح بدن، تقریباً کار مرطوب کردن تمام بدن را انجام می دهد واین موضوع واقعاً یک معجزه است؛ یعنی 20درصد در مقابل 80درصد!
در حقیقت شرع مقدس اسلام خواسته است با سهل ترین عمل و کمترین زحمت، بیشترین اثر حاصل شود که همانا نشاط و توجّه کافی برای به جا آوردن نماز است و آن هم با بهترین شیوه تحریک حسی به منظور تولید نشاط، یعنی آب که هم بی خطر بوده و هم بهداشتی است و به علاوه از لحاظ روانی هم خویشاوند است.
علاوه بر اصل وضو که به عنوان یک واجب الهی می باشد، برخی مستحبات آن نیز با اصول علمی مطابقت دارد.
مستحبات وضو و اصول علمی
1- وضو گرفتن قبل از خواب: مسلماً در ابتدا ممکن است به نظر می آید که تحریکات حسی به علت بالابردن توجّه و هوشیاری انسان، مانع خواب شود؛
امّا ما با جدیدترین اصول علمی سخن می گوییم و از نظر بزرگ ترین دانشمندان بهره می گیریم.
از نظر صاحب نظران رشته روان پزشکی،[32]جهت بهداشت صحیح خواب و داشتن خوابی راحت، باید اصولی را رعایت نمود که از جمله آن ها، دوش گرفتن ملایم هر شب قبل از رفتن به رختخواب است و جالب این که در ادامه تأکید می شود، این روش هر شب تکرار گردد.
بنابراین، برای دست یابی به یک خواب راحت و آرامش بعد از آن، دوش گرفتن و استحمام شبانه (قبل از خواب) مفید است که وضو می تواند جای آن را بگیرد.
2- وضو گرفتن قبل از مطالعه: در بسیاری از روایات معصومین (علیهم السلام) و دستورات و احکام اسلامی به این نکته اشاره شده و توصیه های فراوانی نیز گردیده است.
از لحاظ توجّه و تمرکز و افزایش هوشیاری در قسمت های قبل بحث شد؛ امّا به (شکل 2)[33]نگاه کنید.
این شکل به شرح سازمان بدنی مناطق حرکتی قشر مغز می پردازد و می بینیم که نواحی مرتبط با وضو، بیشترین وسعت را در قشر حرکتی مغز دارند و هر چه تحریک این قشر هم بیشتر باشد، خواب آلودگی و کسالت از انسان دور می شود.
3- وضو گرفتن با آب سرد: تجربه نشان داده و از نظر علمی نیز به تأیید رسیده است که آب سرد نسبت به آب گرم قدرت تحریک حسی بیشتری دارد.
4- خشک نکردن اعضاء بعد از وضو: به علت تماس طولانی آب با سطح بدن، مدت تحریک حسی طولانی تر شده و تحریک حسی تقویت می شود.
آنچه گذشت فقط اشاراتی جزئی بود براین ادعا که کیفیت وضو با تحقیقات علمی جدید انطباق دارد و اگر بخواهیم به تمام نکات و ظرافت های علمی آن اشاره نماییم، مثنوی هفتاد من کاغذ می گردد ولی همین قدر می توان بگوییم که در طراحی وضو، تحریک بهینه قشرحسی مغز (شکل 1) و همچنین مناطق حرکتی قشر مغز (شکل 2) مدّنظر بوده است و این خود نشان دهنده یکی از جنبه های اعجاز علمی قرآن کریم است؛ چرا که آیه وضو خود از جانب طراح قشر حسی مغز صادر شده است.
اولین کاشف آدمک حسی (اسرار علمی وضو در روایات)
همان طور که گفته شد آدمک حسی در سال 1954 میلادی یعنی حدود 48سال قبل شناخته شد؛
امّا غافل از این که قرن ها قبل از این کشف بزرگ، پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) از آن مطلع بوده اند.
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند:
من توضا فذکر اسم الله طهرجمیع جسده؛[34]
هرکس به هنگام وضو ساختن ذکر خدا را بگوید، تمام بدنش پاک گردیده است.
همان طور که می دانیم، پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در این بیان شیوا و جالب اشاره به این نکته دارند که با وضو گرفتن (مرطوب کردن 20درصد سطح بدن) گویی تمام بدن را شستشو داده ایم و این نکته در قسمت های قبل به تفصیل شرح داده شد.
همچنین امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
من ذکر اسم الله علی وضوئه فکانما اغسل؛[35]
هر کس ذکر خدا را به هنگام وضو بگوید، مانند این است که غسل کرده باشد.
بنابراین، اولین دانشمندان بشری که از ساختمان سیستم عصبی و قشر مغز آگاهی داشته اند، پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) و ائمه اطهار (علیهم السلام) بوده اند که در قرن ها قبل با بیاناتی بسیار جالب بدین موضوع اشاره نموده اند.
[1] - المائده: 6.
[2] - Oplution.
[3] - تفسیر کاشف، دکتر سیّد محمدباقر حجّتی و عبدالکریم بی آزار شیرازی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی (تهران)، چاپ دوم، 1372، ص54.
[4] - تفسیر القرآن الکریم، شیخ محمود شلتوت، دارالقلم (قاهره)، 1965، ص312.
[5] - Sympathetetic Nerves.
[6] - Parasympathetic N.
[7] - وسائل الشّیعه: ج1، ص257.
[8] - Anaerobic.
[9] - Fecal- Oral.
[10] - دستورات طب و بهداشت از نظر اسلام، احمد قاضی زاهدی، مؤسّسه نشر و مطبوعات حاذق، چاپ اوّل، تابستان 1377، ص56.
[11] - 40 نکته پزشکی پیرامون نماز، مجید ملک محمدی، مؤسّسه فرهنگی و انتشاراتی معارف، چاپ اوّل، شهریور ماه 1376، ص17.
[12] - Priodental.
[13] - دستورات طب و بهداشت از نظر اسلام، ص156.
[14] - Common Cold.
[15] - مطهّرات در اسلام، مهدی بازرگان، شرکت سهامی اتشار (تهران)، چاپ دوم.
[16] - Insprition
[17] - Neurophysiology.
[18] - Sensory cortex.
[19] - Motor cortex.
[20] -Calculations.
[21] - Special physiology.
[22] - Cell physiology.
[23] - Input
[24] - Memory.
[25] - Thought.
[26] - Output.
[27] - Sensory homunculus.
[28] - Brodman.
[29] - Principles of physiology- Robert M.Berne M.D.& Matthew N. Levy M.D. –The C.V.Mosby Company- 1990- p.80, 81.
[30] - پروفسور آرتورگایتون، فیزیولوژی پزشکی، ترجمه دکتر فرّخ شادان، انتشارات شرکت سهامی چهر (تهران)، چاپ چهارم، تابستان 1373، ج2، ص1117.
[31] - Review of Medicl physiology- William F.Ganong- prentice Hall International Inc. – Fifteenth edition- April, 1991- p.126.
[32] - Pocke Handbook of Psychiatry- Harold I. Kablan, M.D.&. Benjamin J.Sadock, M.D- New your- Second edition- 1995- P.162.
[33] - Principles of physiology- Robert M.Berne, M.D.& Matthew N. levy, M.D- The C.V.Mosby Company- 1990- p.124.
[34] - بحارالأنوار: ج80، ص314، روایت2، باب5.
[35] - همان، روایت 3.
چرا ابهت نماز را حفظ نمی کنیم
روزی در نجف از امام درمورد مسایلی که در ترکیه به هنگام تبعید شاهد آن بودند سؤال کردم. فرمودند: (( مسجدی نزدیک ما بود که روزهای جمعه به آن مسجد می رفتم. لااقل پنج هزار نفر در این مسجد حاضر می شدند اما به قدر پنج کلمه صدای بلند ، کسی از این پنج هزار نفر نمی شنید. این امر بسیار مرا به حیرت انداخته بود که چرا ما ابهت نماز را حفظ نمی کنیم؟ فکر می کردم اگر یک خارجی بیاید اینجا این مسجد را ببیند و بعد هم بیاید در نجف مسجد هندی و در قم مسجد اعظم نماز خواندن ما را ببیند قطعاً خواهد گفت نماز این است نه آنکه ما داریم و ما جلالت و قدر نماز را حفظ نکردیم . در آنجا اگر یک وقت مثلًا کسی درست ایستاده بود و رفیقش پایش را مقابل انگشتان پای دیگران قرار بدهد و در صف نماز مستقیم بایستد ، به طوری که اگر نگاه می کردی تمام سرانگشتان اینها مقابل هم بود. این امور را که می دیدم مرا متاًثر می کرد ))
به نقل از حجۀالاسلام والمسلمین عباس مهری - سرگذشتهای ویژه از زندگی امام خمینی- جلد 6
حکم استفاده از دفترچه بیمه دیگران و نماز
برای خرید عینکی که دکتر تجویز نموده بود پول کافی نداشتم، پدرم هم نمی‌‌توانست این پول را تهیه کند، به همین خاطر از دفترچه بیمه برادرم که کارمند بانک است برای این کار استفاده نمودم، آیا این کار من اشکال داشته است یا نه؟ نمازهایی که با این عینک خواندم چه حکمی دارد؟
استفاده غیر مجاز از دفترچۀ بیمه جایز نیست و موجب ضمان است، ولی در هر حال نماز با آن عینک باطل نیست.
مطابق با فتوای رهبری
حکم بستن چشم ها در نماز
آیا بستن چشم‌ها در نماز به این دلیل که باز بودن آنها فکر انسان را از نماز باز می دارد، جایز است؟
بستن چشم ها در نماز مانع شرعی ندارد، گر چه در غیر رکوع مکروه می باشد.
مطابق با فتوای رهبری
نماز طوطی‌وار، کسالت‌آور است
رهبرانقلاب: من خواهش میکنم که به مسأله نماز خیلی جدّی نگاه کنید.
البته همه شما نمازخوانید؛ منتها سعی کنید نماز را از حالت کسالت‌آور برای خودتان خارج کنید؛ چون اگر نماز را از یک کار همین‌طور از حفظی و به اصطلاح حالت طوطی‌واری خارجش نکنیم، یک چیز کسالت‌آوری میشود؛ یعنی آدم باید بلند شود وضو بگیرد و برود یک کاری را که نمیداند چیست، انجام دهد.
اما اگر معانی این کلمات را بفهمید، آن وقت خواهید دید که نماز اصلاً کسالت‌آور نیست؛ بلکه شوق‌آور است و انسان به سوی نماز میشتابد. آن وقت "حىّ علی الصّلوة" - بشتاب به نماز - واقعیت پیدا میکند.
۱۳۷۷/۱۱/۱۳